Szczepionka

Dlaczego warto się szczepić? Jakie są kontrowersje na temat szczepień i czy są uzasadnione?

Czym jest szczepionka?

Szczepionka jest preparatem biologicznym, wytwarzanym przez człowieka. Koncept szczepionki opiera się na założeniu, iż imituje ona naturalną infekcję, co prowadzi do nabycia odporności przez organizm, analogicznej do tej, którą uzyskuje się w sytuacji pierwszego kontaktu z prawdziwym drobnoustrojem (wirusem czy bakterią). Głównym celem szczepionki jest ochrona organizmu przed ciężkim przebiegiem choroby i powikłaniami, których klinicznie nie da się przewidzieć, w przypadku istnienia np. chorób współistniejących różnego charakteru. Zatem uzyskanie odporności nabytej w wyniku szczepienia jest dużo bezpieczniejsze niż w przypadku zachorowania „naturalnego”.

W dobie pandemii naukowcy podjęli dramatyczny wyścig w wynalezieniu skutecznej i bezpiecznej szczepionki przeciw koronawirusowi. Badania są intensywne i aktualnie ponad 170 różnych potencjalnych kandydatów na szczpionki jest w fazie badań klinicznych, w tym 4 prototypy szczepionek stworzonych przez polskich naukowców. Zarówno humanitarne, jak i ekonomiczne skutki pandemii stanowią silną motywację w badaniach. Pierwsze szczepienia w niektórych państwach zostaną wprowadzone jako ostatnia faza badań klinicznych jeszcze w tym roku. Wkrótce artykuł na ten temat.

Jesień jest okresem, w którym spodziewane jest nałożenie się różnych sezonowych drobnoustrojów chorobotwórczych tj. grypa, z drugim rzutem SARS-CoV-2. Niestety pora jesienna jest momentem spadku odporności organizmu, co skutkuje większą zapadalnością na różnego rodzaju choroby układu oddechowego czy pokarmowego, co potencjalnie zwiększa ryzyko zachorowania na koronawirusa. Warto więc, oprócz zadbania o zwiększenie swojej odporności zaszczepić się przeciw grypie, pneumokokom czy meningokokom.

Budowa szczepionki – czyli 4 główne składniki

Szczepionka składa się z 4 głównych składników zapewniających jej poprawne biologiczne działanie:

• Antygen lub cały drobnoustrój stymulujący odpowiedź immunologiczną naszego organizmu,
• Adiuwanty - dodaje się je do szczepionek, które nie mogą zagwarantować wystarczająco silnej odpowiedzi immunologicznej do uzyskania trwałej odporności. Adiuwanty są to specyficzne substancje modulujące odpowiedź immunologiczną lub opóźniające uwalnianie zastosowanego antygenu z miejsca jego podania. Mogą to być związki glinu lub toksoid błoniczy, tężcowy lub krztuścowy.
• Substancje stabilizujące – dodaje się je w celu zabezpieczenia szczepionki przed wpływem niskich lub za wysokich temperatur, czy nadmiernemu osadzaniu się preparatu na ściankach fiolki. Popularnie stosuje się białka (albuminy, żelatyna) czy aminokwasy lub cukry.
• Substancje konserwujące – zapobiegają namnażania się innych bakterii lub grzybów w fiolce z preparatem. W tym celu wykorzystuje się związki fenoli.

Jakie są rodzaje szczepionek?

Istnieje wiele wariantów szczepionek. Można je jednak rozgraniczyć i skatalogować według ich funkcji, rodzaju użytego antygenu (substancji charakterystycznej dla danego drobnoustroju) czy nawet zdolności do rozmnażania żywego drobnoustroju, a także pod względem zakresu ich działania – szczepionki swoiste i nieswoiste. Szczepionki swoiste mają za zadanie uodpornienie przeciw konkretnym jednostkom chorobowym tj. błonica, krztusiec, świnka. Natomiast szczepionki nieswoiste są to niespecyficzne produkty stymulujące nasz układ odpornościowy zawierającymi zniszczone w wysokiej temperaturze bakterie lub ich lizaty.

Biorąc pod uwagę ich najczęstsze zastosowanie w klinice, szczepionki pod względem zawieranego antygenu można podzielić na:

• Żywe – gdzie zastosowane szczepy żywych drobnoustrojów są znikomej zjadliwości. Podany drobnoustrój posiada zatem możliwość namnażania się w organizmie, lecz nie wywołuje objawów chorobowych, które są tłumione w specjalnym procesie (atenuacji), gdzie pozbawia się go czynników zjadliwości. Aby to uzyskać hoduje się patogen w nietypowych dla jego rozwoju warunkach przez co w następstwie mutacji pozwala wyselekcjonować szczepy od pożądanych właściwościach. Wśród żywych szczepionek stale stosowanych są szczepionka przeciw: gruźlicy, ospie prawdziwej, polio, śwince, odrze, różyczce, ospie wietrznej, rotawirusom i żółtej febrze.
• Inaktywowane – zawierają martwe drobnoustroje zniszczone pod wpływem czynników chemicznych czy fizycznych np. alkohole, formalina, filtrowanie, wysokie ciśnienie, temperatura, wirowanie. Szczepionki te zachowują swoje właściwości do wywołania reakcji immunologicznej, jednak nie powodują choroby. Szczepionki inaktywowane nie niosą ryzyka wystąpienia pełnoobjawowej choroby, jednakże ze względu na brak możliwości namnażania się drobnoustrojów słabiej wywołują odpowiedź immunologiczną w porównaniu do szczepionek żywych. Stąd też wymagają one wielokrotności dawek w celu wywołania skutecznej odporności. Przykłady takich szczepionek to: szczepionka przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu A (WZW A), cholerze, durowi brzusznemu, dżumie, wąglikowi czy wściekliźnie.
• Na bazie antygenów – podjednostkowe – szczepionki te zawierają wybrane, pojedyncze i oczyszczone antygeny patogenów, a nie całe ich komórki. Stosowane antygeny najczęściej są białkami lub wielocukrami. Odpowiedź immunologiczna przeciw wybranym antygenom jest słaba, co zmniejsza skuteczność pojedycznego szczepienia, przez co koniecznym jest zastosowanie kilku dawek przypominjących, a także dodanie do preparatu specjalnych nośników. Niektóre z tych szczepionek mają dołączone nośnikowe białko toksoid błoniczy lub tężcowy. Preparatami takimi są szczepionki przeciw gram ujemnej bakterii wywołującej głównie zakażenia układu oddechowego i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (Haemophilus influenzae typu b), pneumokok dwoinka zapalenia płuc (Streptococcus pneumoniae) oraz dwoinka zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, meningokok (Neisseria meningitidis).

Metody podania szczepionek i ich skuteczność

Najczęstszą formą podania szczepionek jest iniekcja (zastrzyk). Istnieją także szczepionki aplikowane doustnie jak np. przeciw chorobie Heinego-Medina lub drogą wziewną jak niektóre warianty szczepionek przeciw grypie. Do 1980 roku przeciwko ospie prawdziwej szczepiono drogą skaryfikacji czyli celowego zadraśnięcia naskórka przy pomocy specjalnego przyrządu (skaryfikatora) lub cienkiej igły wielokrotnie nakłuwającej powierzchnię skóry.

Skuteczność szczepienia jest zależna od rodzaju zastosowanego preparatu, jego dawki, ale także od stanu klinicznego osoby szczepionej. Według wieloletnich badań zdecydowana większość szczepionek posiada skuteczność na poziomie 89-98,5%. W przypadku szczepieniu przeciw różyczce lub odrze skuteczność po 20 latach wynosi 99%, a dla świnki 90-95%.

Dawki i schematy szczepień wyznacza się eksperymentalnie w trakcie badań klinicznych. Parametry te dobrane są tak by wywołać dostatecznie intensywną reakcję immunologiczną, która zagwarantuje najwyższą skuteczność szczepienia, przy jednocześnie możliwie najmniejszych działaniach niepożądanych.

Szczepienia ochronne w Polsce

W naszym kraju obowiązkowych szczepień dokonuje się do 19. Roku życia oraz u osób szczególnie narażonych na kontakt z różnymi patogenami tj. pracowników medycznych czy służb ratunkowych. Szczepienie jest poprzedzone badaniem lekarskim kwalifikującym. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2019 r. poz. 1239); Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 753).

Warto pamiętać, iż niespełnienie obowiązku poddania się szczepieniu obowiązkowego podlega egzekucji administracyjnej tzn. że sąd wymierza karę grzywny lub nagany i uniemożliwienia wykonywania danego zawodu.

Przeciwwskazania do szczepień

Jak każdy preparat medyczny, tak i szczepionka nie może być podawana w pewnych warunkach, a zalicza się do nich:

1. Wstrząs anafilaktyczny udokumentowany podczas poprzednich szczepień
2. Alergia na którykolwiek ze składników (dotyczy wszystkich szczepionek)
3. Zaburzenia odporności
4. Ostre choroby z gorączką lub bez
5. Okres inkubacji choroby zakaźnej
6. Niektóre szczepienia nie powinny być wykonywane podczas ciąży np. na odrę, żółtą febrę czy półpaśca.

Antyszczepionkowcy – kolejna teoria spiskowa czy porażka systemu kształcenia?

W Polsce korzystną sytuację epidemiologiczną chorób tj. błonica, polio, odra, krztusiec czy tężec osiągnięto głównie dzięki szczepieniu obowiązkowemu dzieci przeciw tym chorobom jeszcze w 1950 roku. W ciągu ostatniej dekady mimo stale wysoce ocenianego wykonawstwa szczepień odnotowano spadek. Do zachowania odporności populacyjnej (zbiorowiskowej), która zapobiega epidemicznemu szerzeniu się zachorowań potrzeba osiągnięcie stanu zaszczepienia na poziomie powyżej 90%. Zatem bardzo ważnym jest szczepić się oraz swoje potomstwo w celu jak najdłuższego zachowania odporności zbiorowej.

Nasilające się w ostatnich latach manifestacje antyszczepionkowe spowodowały wzrost liczby osób odmawiających obowiązkowego szczepienia dzieci, co budzi uzasadnioną obawę o zdrowie populacji. Przypuszcza się, że jeśli ten trend będzie stale przybierał na sile w ciągu najbliższych lat odporność populacyjna przeciw niektórym chorobom zostanie utracona (szokujące dane wskazują, iż liczba uchylających się od obowiązkowych szczepień w roku 2009 wynosiła ok. 3 tys., natomiast w roku 2011 już ponad 4,5 tys. W roku 2016 było to już 23,1 tysięcy).

Ruch antyszczepionkowy wbrew pozorom nie jest nowym społecznym nurtem. Początki postaw antyszczepionkowych sięgają już początków wprowadzenia szczepień w XIX w. przez Edwarda Jennera, który to udowodnił, że przejście choroby zwanej krowianką chroni od zarażenia ospą prawdziwą. Sceptycyzm krytyków dotyczył głównie wysokiej śmiertelności na poziomie 30%, co w tamtych czasach nie było wynikiem zatrważającym, zważając na fakt, iż była to pierwsza na świecie szczepionka. U pozostałej liczby osób zaszczepionych odnotowano różne powikłania, przez co wprowadzono później kryteria dopuszczania szczepionki do użytku. Jednym z istotnych krytyków szczepień był Alfred Russel Wallace, który głosił wtedy teorię doboru naturalnego, którego był współodkrywcą. Tak wybitna, acz kontrowersyjna postać w gronie antyszczepionkowców utwierdzała jej członków w przekonaniu o swojej nieomylności. Nie brali jednak pod uwagę, iż poglądy naukowe Wallace’a oscylowały wokół ewolucyjnego umniejszania populacji, poprzez eliminację organizmów słabszych, chorowitych.

Już wtedy w 1840 roku niektóre państwa podjęły próbę walki z ruchem antyszczepionkowców, wprowadzając akty prawne nakładające na obywateli obowiązek szczepienia na ospę prawdziwą i kary za uchylenie się. Niektórzy z krytyków szczepień nazywali to naruszeniem ich wolności.

Poglądy antyszczepionkowe rozkwitły ponownie w czasach współczesnych, w 1970 roku, podczas kontrowersji wokół szczepionki DTP przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi. Rzeczona szczepionka miała powodować problemy neurologiczne u 36 dzieci, co nie zostało naukowo zbadane. W 1974 r. w Wielkiej Brytanii zawiązało się stowarzyszenie Association of Parents of Vaccine Damaged Children, którego głównym celem było przykuwanie uwagi mediów i szerzenie kontrowersji wokół szczepionki DTP. Niestety wskutek tych działań w 1977 r. liczba wyszczepialności dzieci spadła z 77% do 33%. Niedługo potem nastąpiły 3 epidemie krztuśca i ponad 100 tysięcy dzieci zachorowało.

W 1982 roku, w USA nastroje antyszczepionkowe wzmogły się po opublikowaniu filmu DTP Vaccination Roulette, gdzie wiązano zniesławioną szczepionkę DTP z uszkodzeniami mózgu i cofaniem się w rozwoju. Był to kolejny bolesny strzał w odporność populacyjną, ponieważ znów odnotowano duży spadek w szczepieniach, nie tylko DTP, ale także innych obowiązkowych.

Walka z Polio w Afryce w 1996 roku podjęta przez Nelsona Mendelę ostatecznie została uznana za wygraną. Zaszczepiono 50 milionów dzieci, a liczba przypadków polio spadła z 350 tysięcy przypadków na całym świecie do niecałych 500 w 2001 roku. W 2003 roku polityczni i religijni przywódcy nigeryjscy zaczęli głosić poglądy antyszczepionkowe i bojkotować kampanię. Konsekwencją bojkotu było ponowne szerzenie się polio do 15 innych krajów, w których jeszcze niedługo wcześniej ogłoszono całkowitą eradykację tej choroby.

I wreszcie artykuł z 1998 roku, który stworzył fundamenty współczesnej rzeszy antyszczepionkowców, opublikowany przez Andrew Wakefielda. W owianym już niemalże legendą artykule, autor wskazuje na rzekomy związek szczepionki trójskładnikowej MMR przeciw różyczce, odrze, śwince z autyzmem. Przez wiele lat środowisko naukowe zmagało się z odpieraniem ataków krytyków szczepień wywołanych tym artykułem. Oprócz postawienia błędnej hipotezy badawczej i całkowitego sfałszowania wyników, autor naraził społeczność naukową na utratę wiarygodności, dając wielu osobom pretekst do podważania wiarygodności wszystkich badaczy. Sam Wakefield stracił prawo do wykonywania zawodu i ostatecznie wyrzekł się tej publikacji.

W dzisiejszych czasach szczepienia nadal są tematem kontrowersyjnym, co zaskakuje. Zdawałoby się, że przy tak zaawansowanej nauce, dostępowi do wiedzy i edukacji wątpliwości dotyczące szczepionek zostaną raz na zawsze zażegnane. Niestety tak nie jest. Teorie spiskowe zwolenników ruchu antyszczepionkowego opierają się na poglądzie ogólnego zakłamania politycznego rządów, które celowo ukrywają dane dotyczące szczepień, realizując swoje plany. Jedną z powszechnych teorii spiskowych jest również teoria jakoby koncerny farmaceutyczne płaciły naukowcom za fałszowanie wyników badań, polepszanie statystyk wydajności i niskim ryzyku powikłań szczepionek. Teorie spiskowe są wyrazem niechęci i nieufności wobec badań naukowych dotyczących bezpieczeństwa preparatów medycznych. Wiele osób nie rozumie koncepcji badań klinicznych, ani tym bardziej potrzeby ich prowadzenia.

Według najnowszych badań psychologicznych i socjologicznych, wyznawcy teorii spiskowych zwykle wierzą nie tyko w jedną teorię na jeden temat, ale także w inne konspiracyjne ideologie dotyczące np. globalnego ocieplenia, istnienia życia pozaziemskiego lub kształtu Ziemii (płaskoziemcy). Ponadto według badań z 2019 roku, przyczyny dla których rodzice uchylają się od obowiązku szczepienia dzieci są wielowymiarowe. Ruch antyszczpionkowy jest bardzo stary, i zdaniem badaczy niestety nieprędko odejdzie ze społeczeństwa. Niezwykła kariera teorii spiskowych ma ścisły związek z rozwojem internetu. Przyczyniły się do tego zjawiska informacyjnych baniek, zaniku kategorii prawdy i fałszu oraz trudności w odróżnianiu opinii od faktów. Zjawisko to pokazuje sposób w jaki powiększająca się grupa zwolenników teorii spiskowych, w tym antyszczepionkowców, sieje dezinformacje, podważa zaufanie do nauki i medycyny w społeczeństwie. Należy się temu zjawisku bacznie przyglądać, bowiem jego konsekwencje będą odczuwalne przez całe populacje.

Autor: dr n.med. Kamila Rawojć

Bibliografia:

• Andrews N., et al.. Thimerosal Exposure in Infants and Developmental Disorders: A Retrospective Cohort Study in the United Kingdom Does Not Support a Causal Association. „Pediatrics”. 114 (3), s. 584–591, 2004. DOI: 10.1542/peds.2003-1177-L. PMID: 15342825.
• CDC: Immunization Safety and Autism – Thimerosal and Autism Research chart. Centers for Disease Control and Prevention, 27 sierpnia 2010. [dostęp 2 lipca 2017].
• dr med. Ernest Kuchar: Które szczepionki zawierają tiomersal?. mp.pl – Pediatria, 31 maja 2012. [dostęp 2 lipca 2017].
• Folegatti PM i wsp. Safety and immunogenicity of the ChAd0x1 nCoV-19 vaccine against SARS-CoV-2: a preliminary report of a phase 1/2, single blind, randomised controlled trial. The Lancet, July 20, 2020
• Heron, et al.. Thimerosal Exposure in Infants and Developmental Disorders: A Prospective Cohort Study in the United Kingdom Does Not Support a Causal Association. „Pediatrics”. 114 (3), s. 577–583, 2004. DOI: 10.1542/peds.2003-1177-L. PMID: 15342825.
• Hviid, et al.. Association Between Thimerosal Containing Vaccine and Autism. „Journal of the American Medical Association”. 290 (13), s. 1763–1766, 2003. DOI: 10.1001/jama.290.13.1763.PMID: 14519711.
• Institute of Medicine: Immunization Safety Review: Vaccines and Autism. The National Academies Press, 2004. ISBN 978-0-309-09237-1.
• Jackso LA i wsp. An mRNA Vaccine against SARS-CoV-2 — Preliminary Report. New England Journal of Medicine, July 14, 2020
• Le T.T. i wsp. The COVID-19 vaccine development landscape. Nature reviews. 09 April 2020
• Madsen, et al.. Thimerosal and the Occurrence of Autism: Negative Ecological Evidence From Danish Population-Based Data. „Pediatrics”. 112 (3), s. 604–606, 2003. PMID: 12949291.
• Stehr-Green P., et al.. Autism and thimerosal-containing vaccines: Lack of consistent evidence for an association. „American Journal of Preventive Medicine”. 25 (2), s. 101–106, 2003.
• Thompson, et al.. Early Thimerosal Exposure and Neuropsychological Outcomes at 7 to 10 Years. „New England Journal of Medicine”. 357, s. 1281–1292, 2007.